اتوکلاو

اتـوکـلاو دسـتـگـاهـي اسـت کـه براي استريل کـردن مـواد و تـجـهـيـزات در آزمـايشگاه توسط فشار شديد بخار در دماي 121 درجه سانتي گراد به مدت 15 يا 20 دقيقه است. اين زمان بستگي به نوع ماده و محتواي اتوکلاو دارد . اين دستگاه در ســـــال 1879 تـــــوســـــط چــارلـــز چـــامـــبـــرلــنــد (Charles Chamberland) اختراع شد.

انواع اتوکلاو

دو نوع اصلي اتوکلاو وجود دارد:

صفحه اتوکلاو در بالا:

اين اتوکلاو شبيه زودپز هايي است که در خانه هاي ايراني يافت مي شود . در اين اتوکلاو ها ، در اتوکلاو توسط پيچ هايي در پايين بسته مي شود و فشار سنجي در بيرون براي کنترل فشار قرار دارد . اين دستگاه ها نـيــاز بــه منبـع حـرارت خـارجـي دارنـد و بسيـار خطرناک هستند. بنابراين آن ها بايد توسط افراد بـسـيـار با تجربه مورد استفاده قرار گيرند .

صفحه اتوکلاو در روبه رو:

اين اتوکلاو ها به خاطر راحتي، به طور وسيع در آزمايشگاه ها مورد استفاده قرار مي گيرند اما براي استفاده از اين اتوکلاو ها بايد دقت زيادي صورت گيرد. ايـن اتـوکـلاو هـا جـعـبـه اي شـکـل هـستند و در درونشان مجهز به واحد تبديل آب به بخار دارند که براي استريل کردن استفاده مي شود . کنترل اتوکلاو به اپراتور اين امکان را مي دهد تا دماي مورد نظر را تنطيم کند و مدت زمان اتوکلاو را تـعـيـين کند همچنين اين اتوکلاو ها وسيله اي براي اندازه گيري و نمايش فشار/دما را دارند. 
اتوکلاو هايي که از جلو باز مي شوند ممکن است بسيار بزرگتر باشند که براي استريل کردن مواد و وسايل زياد در بيمارستان ها مورد استفاده قرار مي گيرند.

موارد کاربرد اتوکلاو

اتوکلاو و علوم آزمايشگاهي دو جز جدا نشدني از هم هستند. اتوکلاو در بسياري از زمينه ها مانند: ميکروب شناسي ، پزشکي ، دامپزشکي ، قارچ شناسي ، دندان پزشکي و ... مورد استفاده قرار مي گيرد. 
ظروف شيشه اي ، زباله هاي پزشکي ، ظروف آزمايشگاهي ، ملحفه هاي حيوانات آزمايشگاهي ، محيط هاي کشت و... موادي است که توسط اتوکلاو استريل مي شوند. ‌امروزه استفاده از اتوکلاو براي استريل کردن زباله هاي بيمارستاني به سرعت در حال رشد است . وسايل و دستگاه هايي که براي استريل کردن اين مواد و زباله ها استفاده مي‌شود از همان روش بخار و فوق حرارت هستند و باعث استريل شدن توده اي وسيع از زباله هاي بيمارستاني از عوامل پاتوژن مي شوند.

حذف هوا

بعد از بستن در اتوکلاو ، مقداري هوا در ظرف باقي مي ماند و بايد حذف شود. علت آن اين است که هواي گرم در مقايسه با بخار به مدت زمان زيادي براي استريل کردن نياز دارد . براي مثال : بخار در دماي 134 درجه سانتي گراد به 3 دقيقه وقت براي استريل کردن مواد نياز دارد در حالي که هواي گرم 160 درجه سانتي گراد در همان شرايط به دو ساعت وقت نياز دارد . روش هاي حذف هوا در اتوکلاو به شرح زير است :

حذف هوا از پايين (Downward displacement): 

زماني که بخار وارد محفظه مي‌شود به علت پايين بودن چگالي آن نسبت به هواي گرم در بالاي محفظه قرار مي گيرد و با افزايش ميزان بخار رفته رفته هواي گرم در زير اتوکلاو فشرده مي شود و از قسمت پاييني تخليه مي شود . معمولا در قسمت خروجي دماسنجي براي کنترل دماي هواي خروجي مي گذارند . تنها زماني که هوا از محفظه خارج شد بايد تخليه کردن را متوقف کرد . جريان معمولا توسط تله هاي بخاري يا سوپاپ هاي مارپيچي کنترل مي شود.

پالس های بخار (Steam pulsing):

در اين روش هواي موجود در محفظه اتوکلاو توسط پالس هاي بخار فشرده مي شود و سپس دپرس شده تا به فشار اتمسفر نزديک شود. 

پمپ هاي وکيوم (Vacuum pumps):

 اين پمپ ها هوا يا هوا/بخار را از محفظه مکش مي کنند. 

سـوپر اتمسفر (Superatmospheric):

 در اين چرخه از پمپ هاي وکيوم استفاده مي شود . به دنبال پالس بخار مکش انجام مي شود و به دنبال ساير پالس ها مکش ادامه مي يابد. ميزان مکش ها بستگي به چرخه و نوع دستگاه دارد. 
 ‌زيــر اتمسفـر (Subatmospheric):

 مشـابـه چرخه superatmospheric است اما فشار محفظه هرگز بيش از اتسمفر نيست تا زماني که فشار به دماي استريل کردن افزايش يابد.

اتوکلاو در پزشکی و علوم آزمايشگاهی

اتوکلاو هاي پزشکي دستگاه هايي هستند که بـراي اسـتـريـل کـردن (کـشـتـن تـمـام شکل هاي رويـش مـيکروارگانيسم ها و اسپورها) مواد و ظروف پزشکي استفاده مي شود . در اين مرحله يـعـنـي اسـتـريـل کـردن تـمـام شـکـل بـاکتري ها ، ويروس ها ، انگل ها ، قارچ ها و اسپور ها از بين مي روند.
اتوکلاو ها در بسياري از زمينه هاي پزشکي و مراکزي که نياز به استريل کردن مواد دارند يافت مي شوند. نکته اي که بايد به آن توجه کرد اين است که امروزه بيشتر از وسايل يک بار مصرف استفاده مي شود در نتيجه وسائل نياز به استريل دوباره ندارند . اين اتفاق (استفاده از مواد يک بار مصرف بدون نياز به بازيابي دوباره) براي اولين بـار در مـورد نيدل هاي استفاده شده است اما امروزه بسياري از مواد جراحي به صورت يک بار مصرف استفاده مي شوند. 
‌همه مواد توسط اتوکلاو استريل نمي شوند براي مثال ممکن است بعضي مواد پلاستيکي ذوب شوند  يا بعضي مواد کاغذي نتوانند ميزان بالاي فشار بخار را تحمل کنند در اين موارد بايد از اتو يا ساير روش هاي استريل کردن (اشعه ، مواد شيميايي و...) استفاده کرد.

کنترل کيفی اتوکلاو

انديکاتور هاي شيميايي ، فيزيکي و بيولوژي بـراي بـررسـي دمـا و زمـان اتـوکـلاو بـه صورت تــجــاري وجــود دارد. شــاخــص شـيـمـيــايــي بــه صورت نوار هاي اتوکلاو (چسب اتوکلاو) يا بسته هاي پزشکي هستند که وقتي به دماي معني رسيدند تغيير رنگ مي دهند. براي مثال : داراي نوار هاي سياه در زمينه سفيد هستند که بر روي مــوادي کــه مــي خــواهـنــد اتــوکــلاو شـونـد زده مي‌شود و اگر اتوکلاو درست کار کرده باشد در دماي 121 درجه نوار هاي سياه از بين مي‌روند . انديکاتور هاي بيولوژي شامل اسپر باکتري هايي هستند که به حرارت مقاوم هستند.