جگونگی ریسک مواجهه با مواد شیمیایی (بخش اول) ,

  با توجه به اینکه در برخی از آزمایشگاه ها و بطور کلی در محیط های کاری که افراد کم تجربه کار می کنند، کار با مواد شیمیایی می تواند خطرات جبران ناپذیری برای کارکنان داشته باشد. امروزه سلامت و ایمنی انسان ها در محیط کار نسبت به گذشته به دلیل وجود انواع مواد شیمیایی خطرناک از حساسیت و نگرانی بیشتری برخوردار است. از این رو برای پیشگیری و کاهش خطرات مواجهه با مواد شیمیایی در محیط کار، ارزیابی ریسک انجام می شود.

خطرات مواد شیمیایی را بطور کلی می توان در دو گروه خطرات فیزیکی و خطرات شیمیایی تقسیم بندی نمود، خطرات فیزیکی عمدتاً شامل خطرات آتش سوزی و انفجار و خطرات شیمیایی در ارتباط با اثرات سمی مواد و شامل اثرات حاد و مزمن آنها می باشد. از آنجا که استفاده نادرست از مواد شیمیایی می تواند مخاطرات زیادی را به دنبال داشته باشد، لذا بایستی مواد شیمیایی را ارزیابی نموده و پتانسیل اثرات سمی و نیز خطرات فیزیکی نظیر قابلیت اشتعال را شناسایی نمود. در این مطلب سعی شده است که مروری بر روند ارزیابی ریسک مخاطرات شیمیایی به عمل آمده، اقدامات پیشگیرانه و کنترلی که لازمه کار ایمن و مدیریت صحیح مواد شیمیایی می باشد مورد بررسی قرار گیرد.

ارزیابی ریسک (Risk Assessment)

ارزیابی ریسک مواجهه با مواد شیمیایی برای ارزیابی و مدیریت حوادث ناخواسته انجام می شود و عبارت است از یک بررسی دقیق در مورد اینکه چه موادی در محل کار می توانند سبب آسیب رساندن به اشخاص گردد، به طوری که بتوان تشخیص داد که آیا اقدامات پیشگیرانه موجود کافی است یا باید اقدامات بیشتری جهت جلوگیری از آسیب انجام گیرد. به عبارت دیگر این ارزیابی شامل شناسایی خطرات ناشی از مواد، ارزیابی ریسک ناشی از این خطرات در محیط کار و سپس بکارگیری روش های کنترلی مناسب برای حذف یا کاهش ریسک تا حد قابل قبول می باشد و باید برای تمام عملیات و کارهایی که شامل مواد شیمیایی خطرناک می باشد انجام گیرد.

۱– شناسایی خطرات

در شناسایی خطرات ناشی از مواد شیمیایی بکارگیری و استفاده از موارد زیر ضروری می باشد:

فهرست ثبت مواد تمام اطلاعات بدست آمده در مرحله شناسایی خطر باید در یک سیستم ثبت وارد گردد. هر آزمایشگاه یا محیط کار باید سیستم ثبت مواد شیمیایی (Hazardous substances register) خود را تهیه و نگهداری نماید. اولین چیزی که باید در این سیستم ثبت وارد شود، فهرست تمامی مواد شامل کالاهای خطرناک و سموم استفاده شده یا تولید شده در محیط کار است. مورد بعدی که باید ضمیمه شود تهیه برگه های اطلاعات ایمنی مواد (MSDS) برای تمامی مواد موجود در فهرست ثبت شده می باشد. بدیهی است که این فهرست باید به روز بوده و اطلاعات آن بر اساس مواد جدید مورد استفاده و یا موادی که از استفاده خارج شده اند بازنگری و تنظیم گردند.

۱– ۱– بازرسی های محیط کار

با یک بازرسی کلی، می توان جزئیاتی از مواد خطرناک موجود در محیط کار را فراهم آورد. در طی بازدید معمولاً موادی که دیگر مورد نیاز نبوده و یا تاریخ مصرف آنها گذشته است نیز مشخص می شوند. چنین موادی چنانچه از محیط کار خارج می شوند، می توان آنها را از لیست حذف نمود. بازرسی محیط کار همچنین می تواند جزئیاتی از کل محیط کاری که مواد شیمیایی در آن مورد استفاده هستند فراهم آورد.

طی بازرسی محیط کار اطلاعاتی از نحوه نگهداری و انبارداری صحیح مواد، وجود کنترل های مهندسی مانند هودهای شیمیایی و یا سایر سیستم های تهویه، امکانات و تجهیزات موجود برای شرایط اضطراری مانند دوش های ایمنی، فواره های چشمی، کمک های اولیه و وسایل حفاظت فردی (PPE) مورد استفاده، به دست می آید و این اطلاعات جمع آوری شده، در مرحله بعدی ارزیابی ریسک مورد استفاده قرار می گیرد.

۱– ۲–   شبه حوادث و حوادث (Incidents/Accidents) 

آمار حوادث و شبه حوادثی که در محیط کار اتفاق افتاده باید ثبت شده و نگهداری شود. مرور این وقایع، تجزیه و تحلیل آنها و نتایج این آنالیزها می تواند در شناسایی خطرات مواد شیمیایی موجود در محیط کار و پیشگیری از حوادث مشابه در آینده بسیار مؤثر باشد.

۱– ۳ – تعیین خصوصیات مواد خطرناک

هنگامیکه تمام موادی که در محیط کار به کار رفته، تولید شده و یا مورد استفاده قرار خواهند گرفت شناسایی شدند، اطلاعات حاصل باید در سیستم ثبت مواد وارد شوند. سپس باید تمام مواد خطرناک موجود در این فهرست مشخص شوند.

اطلاعات مربوط به خطرات مواد شیمیایی از راه های زیر قابل دسترسی می باشد:

– از طریق خواندن برچسب (Label) ظروف حاوی مواد شیمیایی و توجه به علائم خطر روی این برچسب ها
– اطلاعات موجود در برگه های MSDS و توجه به خطرات ماده و عبارات خطر مربوطه
– مراجعه به سیستم های معتبر موجود برای شناسایی مواد خطرناک تأیید شده توسط سازمان های مسئول
– استفاده از منابع معتبر و کتب سم شناسی و ایمنی شیمیایی
– مشاوره گرفتن از سازندگان ماده و افراد متخصص

۱- ۳- ۱- برچسب ها (Labels)

تمام ظروف حاوی مواد خطرناک موجود در محیط کار باید بطور مناسب برچسب گذاری شوند بطوریکه امکان استفاده ایمن آن فراهم آید. استانداردهای لازم باید در برچسب گذاری صحیح رعایت شوند.

یک برچسب کامل باید دارای خصوصیات زیر باشد:

– مشخصات ماده مانند نام، نام تجارتی و نام شیمیایی ماده
– اجزا تشکیل دهنده ماده
– کلمات سیگنال یا هشدار ( کلماتی که نشانگر شدت خطر هستند مانند: POISON و HAZARDOUS )
– کلاس کالای خطرناک و عدد UN مربوطه که نشان دهنده خطر اصلی آن ماده است
– عبارات خطر که توصیف کلی از خطرات ماده می باشد مانند “سمی در صورت بلعیده شدن”
– عبارات ایمنی که بیانگر هشدارهایی در نگهداری، جابجایی و نحوه حفاظت فردی است مانند “دور از حرارت نگهداری کنید”
– عبارات کمک های اولیه برای مواردی که نیازمند اقدام اضطراری و درمان فوری هستند مانند “در مواقع تماس چشمی فورًا با آب بشوئید ”
– اقدامات اضطراری مثلاً جزئیاتی برای کنترل ریختن، نشتی و یا آتش سوزی
– مشخصات سازنده ماده شامل نام کمپانی، آدرس و شماره تلفن
– ارجاع دادن به MSDS برای اطلاعات کاملتر

البته بدیهی است که نصب برچسب کامل روی ظروف کوچک حاوی مواد عملی نبوده و یا برای ظروف موقتی ضروری نمی باشد. در چنین مواردی لازم است نشانه گذاری به نحوی باشد که ماهیت ماده قابل شناسایی بوده و حاوی هشدارهایی درخصوص خطرات اصلی آن ماده باشد.

۱- ۳- ۲ – برگه های اطلاعات ایمنی ماده شیمیایی (MSDS)

برگه های اطلاعات ایمنی ماده شیمیایی برگه هایی هستند که اطلاعات مورد نیاز برای کار ایمن با مواد شیمیایی خطرناک را فراهم می آورند. معمولاً یک MSDS حاوی اطلاعاتی نظیر خصوصیات ماده، سمیت و واکنش پذیر بودن ماده است و احتیاط های لازم در هنگام استفاده به عنوان مثال: جداسازی از مواد ناسازگار، روش های صحیح کار و جابجایی ماده، کمک های اولیه و اقدامات اضطراری، سیستم های تهویه و وسایل حفاظت فردی که در حین کار لازم می باشد نیز در آن درج شده است.

بطور کلی سازندگان و واردکنندگان مواد شیمیایی موظفند که برگه های MSDS را برای مواد خطرناک تولیدی خود تهیه و عرضه نمایند. موادی که از خارج از کشور تهیه می شوند، علاوه بر MSDS کمپانی خارجی باید دارای جزئیات تماس مربوط به شرکت های داخلی وارد کننده نیز باشند. ضمناً استانداردها و حدود مجاز تماس ملی نیز باید در استفاده از آنها مد نظر قرار گیرد. بنابراین خریداران و مسئولین ایمنی محیط کار وظیفه دارند که برگه های MSDS را تهیه و در محیط کار در دسترس استفاده کنندگان و کارکنان قرار دهند.

۱- ۳- ۳ – مراجع و انتشارات مرتبط با ایمنی مواد شیمیایی

مراجع و انتشارات بسیار زیادی در زمینه های مختلف عوامل شیمیایی وجود داشته که آشنایی و استفاده از آنها می تواند در کار ایمن با مواد شیمیایی مؤثر باشد. علاوه بر این آشنایی با مراجع علمی روزآمد و منابع اطلاعاتی معتبر همواره می تواند در جهت بهبود مداوم ایمنی و بهداشت محیط کار راهگشا بوده و باید مد نظر قرار گیرد.

پایگاه های اینترنتی مختلفی نیز وجود دارند که می توانند در یافتن منابع و اطلاعات مورد نیاز مرتبط با بهداشت حرفه ای و ایمنی مواد شیمیایی مفید باشند.